Έφυγε από τη ζωή στα 101 ο Κλοντ Λεβί-Στρος

(Αναδημοσίευση από την ιστοσελίδα www.alfavita.gr)


Πλήρης ημερών έφυγε ο Κλοντ Λεβί-Στρος, ο Γάλλος φιλόσοφος που θεωρείται ο πατέρας της σύγχρονης ανθρωπολογίας. Το θάνατό του ανακοίνωσε η Γαλλική Ακαδημία, χωρίς όμως να προχωρήσει σε λεπτομέρειες. Έτσι δεν έγινε γνωστό πότε ακριβώς πέθανε, ούτε τα αίτια.
Γεννημένος το Νοέμβριο του 1908 στις Βρυξέλλες, ο Κλοντ Λεβί-Στρος, θεμελιωτής της δομικής ανθρωπολογίας, αναμόρφωσε την επιστήμη του, εισάγοντας νέες ιδέες όσον αφορά τη συμπεριφορά και τη σκέψη στις σύγχρονες κοινωνίες. Η κεντρική ιδέα όμως της έρευνάς του συνοψίζεται στην εξής φράση: «Ο κόσμος ξεκίνησε χωρίς τον άνθρωπο και θα τελειώσει χωρίς αυτόν».
Από τα πιο γνωστά έργα του είναι τα βιβλια «Θλιβεροί Τροπικοί», «Φυλή και ιστορία», «Άγρια σκέψη» και «Μνήμες μακρινές και πρόσφατες».
Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε σε ένα λιτό διαμέρισμα στο Παρίσι.

Κλοντ Λεβί–Στρος : Αμφισβητίας του δυτικού πολιτισμού

Η αιχμηρή κριτική στον ουμανισμό από τον ανθρωπολόγο και στοχαστή Κλοντ Λεβί–Στρος αποδεικνύεται δραματικά επίκαιρη
Κορυφαία μορφή στο πεδίο της εθνολογίας, φιλόσοφος και ερευνητής με ασίγαστη περιέργεια, ο Κλοντ Λεβί-Στρος επηρέασε όσο λίγοι τις σύγχρονες αντιλήψεις για την κοινωνία και τον πολιτισμό. Η αιχμηρή κριτική του στη «δυτικοκεντρική» ιδεολογία –που ταυτίζει την πολιτισμένη ανθρωπότητα με τη Δύση και θεωρεί όλους τους άλλους πολιτισμούς υποδεέστερους– προκάλεσε και αμφισβητήθηκε, το έργο του ωστόσο τον καθιέρωσε ως έναν από τους μεγάλους ανανεωτές της ανθρωπολογικής σκέψης. Φέτος τον Νοέμβριο ετοιμάζεται να γιορτάσει τα 100ά του γενέθλια, και η επέτειος –σπάνια «εκατονταετηρίδα εν ζωή»– δίνει την ευκαιρία να εκτιμηθεί η μακρόχρονη προσφορά του στο φως των σημερινών εξελίξεων.
Εχοντας διανύσει τον ταραγμένο 20ό αιώνα και τα πρώτα χρόνια του 21ου, ο Κλοντ Λεβί-Στρος περνά το λυκόφως της ζωής του μένοντας σε απόσταση από τον δημόσιο χώρο. Στις αρχές του 2005, σε μια από τις σπάνιες συνεντεύξεις του στη γαλλική τηλεόραση, είχε εκφράσει την ανησυχία του για την εξέλιξη του σημερινού κόσμου: «Παρατηρώ τις καταστροφές που γίνονται… Την τρομακτική εξαφάνιση ζωντανών ειδών, είτε είναι ζώα είτε φυτά – αλλά και το ίδιο το γεγονός ότι το ανθρώπινο είδος ζει σ’ ένα καθεστώς εσωτερικής δηλητηρίασης. Σκέφτομαι το παρόν και τον κόσμο στον οποίο τελειώνω τις μέρες μου. Και δεν τον αγαπώ αυτόν τον κόσμο».
Ο Κλοντ Λεβί-Στρος γεννήθηκε το 1908 στις Βρυξέλλες, όπου οι γονείς του, Γάλλοι εβραϊκής καταγωγής, έμεναν προσωρινά λόγω επαγγελματικών υποχρεώσεων του πατέρα του – ήταν ζωγράφος πορτρέτων, επάγγελμα σε παρακμή λόγω της διάδοσης της φωτογραφίας, και είχε αναλάβει μερικές παραγγελίες στη βελγική πρωτεύουσα. Επιστρέψανε στο Παρίσι το 1914, και το 1927 ο νεαρός Κλοντ άρχισε τις σπουδές του στη Σορβόννη. Ανήσυχο πνεύμα, ξεκίνησε σπουδάζοντας νομικά, σύντομα όμως τα εγκατέλειψε για τη φιλοσοφία, ενώ παράλληλα ερχόταν σ’ επαφή με «εξωπανεπιστημιακά» ρεύματα σκέψης, κυρίως τον φροϋδισμό και τον μαρξισμό. Αποφοιτώντας, δίδαξε δύο χρόνια σε λύκειο, μέχρι που δέχτηκε μια πρόσκληση που θα άλλαζε τον ρου της ζωής του: αποφάσισε να συμμετάσχει σε μια γαλλική πολιτιστική αποστολή στη Βραζιλία, όπου θα δίδασκε ως επισκέπτης καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Σάο Πάολο.

Στους «Θλιβερούς τροπικούς»

Στη διάρκεια της παραμονής του στη Βραζιλία –από το 1935 ώς το 1939– ανέλαβε την πρώτη του επιτόπια εθνογραφική έρευνα, ταξιδεύοντας στο Μάτο Γκρόσο και στην Αμαζονία. Εμεινε κατά διαστήματα σε χωριά ιθαγενών που ζούσαν μέσα στο τροπικό δάσος, μελετώντας από κοντά την κοινωνική δομή τους, τα έθιμα, τη σχέση τους με τη φύση, τις αντιλήψεις τους για τη ζωή και τον θάνατο, ενώ παράλληλα παρατηρούσε τις καταστρεπτικές συνέπειες που ήδη ασκούσε η παρέμβαση του δυτικού πολιτισμού στις ιθαγενικές κοινότητες.
Το εθνογραφικό υλικό που συγκέντρωσε τότε αποτέλεσε τον κορμό των ανθρωπολογικών του αναλύσεων. Και η εξιστόρηση των εμπειριών του στη Βραζιλία έμελλε να εδραιώσει, πολλά χρόνια αργότερα, τη φήμη του ως συγγραφέα και διανοούμενου πέρα από το αυστηρά επιστημονικό πεδίο της εθνογραφίας. Στο αυτοβιογραφικό δοκίμιο «Θλιβεροί τροπικοί», που εκδόθηκε το 1955, συνδύασε τη συναρπαστική αφήγηση, τον φιλοσοφικό στοχασμό και την εθνολογική ανάλυση των λαών της Αμαζονίας, δημιουργώντας ένα αριστούργημα. Οι υπεύθυνοι του Βραβείου Γκονκούρ εκείνη τη χρονιά εξέφρασαν τη λύπη τους που δεν μπορούσαν να απονείμουν το βραβείο μυθιστορήματος στον Λεβί-Στρος γιατί, τεχνικά, το βιβλίο δεν ανήκε στην κατηγορία των έργων μυθοπλασίας.

Στρουκτουραλισμός

Με την κήρυξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου επέστρεψε στη Γαλλία και υπηρέτησε ως λοχαγός στον γαλλικό στρατό, το 1939-40. Οταν η Γαλλία καταλήφθηκε από τους Γερμανούς, έφυγε για τη Νέα Υόρκη όπου του προσφέρθηκε μια θέση στο ανθρωπολογικό τμήμα του New School for Social Research. Η αμερικανική μεγαλούπολη είχε γίνει καταφύγιο για πλήθος Ευρωπαίους επιστήμονες και καλλιτέχνες και ο Λεβί-Στρος είχε την ευκαιρία να συναναστραφεί με ανθρώπους που μοιράζονταν τα πολλαπλά του ενδιαφέροντα. Εκεί ήρθε σε επαφή με νέες εξελίξεις στον χώρο των θετικών επιστημών (κυβερνητική, νέα μαθηματικά) και συνδέθηκε με τον διάσημο γλωσσολόγο Ρόμαν Γιάκομπσον, μέλος της στρουκτουραλιστικής Σχολής της Πράγας.
Οι αναλύσεις του Γιάκομπσον για τη δομή της γλώσσας άσκησαν μεγάλη επιρροή στον Λεβί-Στρος. Χρησιμοποίησε τις αρχές της στρουκτουραλιστικής γλωσσολογίας για να διερευνήσει τη λανθάνουσα δομή των κοινωνικών φαινομένων. Υποστήριξε ότι, παρά τις διαφορές που διαπιστώνονται σε πρώτο πλάνο, όταν γίνεται σύγκριση μεταξύ κοινωνιών, αν η μελέτη προχωρήσει σε βαθύτερο επίπεδο εμφανίζονται κοινά σχήματα, αυτό που αποκάλεσε «πολιτισμικές σταθερές».
Μια από αυτές τις «πολιτισμικές σταθερές» που μελέτησε με ιδιαίτερη προσοχή είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας, που ισχύει σε όλες σχεδόν τις κοινωνίες. Σε έργα του όπως οι «Στοιχειώδεις δομές της συγγένειας» υποστήριξε ότι το ταμπού της αιμομιξίας δεν αποσκοπεί στην ανανέωση του αίματος, όπως πίστευαν παλαιότεροι μελετητές, αλλά στη δημιουργία ενός συστήματος επικοινωνίας απαραίτητου για την ύφανση του κοινωνικού ιστού. Μέσω του συστήματος της επιγαμίας –της αναζήτησης ζευγαριού έξω από τον στενό κύκλο της οικογένειας– συντελέστηκε η μετάβαση του ανθρώπου από την αγέλη στον πολιτισμό, από τη συγγένεια εξ αίματος (φυσικό φαινόμενο) στη συγγένεια εξ αγχιστείας (κοινωνικό φαινόμενο). Στο κέντρο του ενδιαφέροντός του βρέθηκαν επίσης οι μύθοι και η λογική τους, («Mythologi-ques» ήταν ο γενικός τίτλος που έδωσε στο τρίτομο σχετικό έργο του). Ανιχνεύοντας τις ομοιότητές τους σε πολιτισμούς διαφορετικούς και μακρινούς μεταξύ τους, υποστήριξε ότι οι μύθοι δεν είναι αυθαίρετες κατασκευές, παρηγοριά στους ανθρώπους απέναντι σ’ έναν απειλητικό κόσμο, αλλά εκφράζουν το σύνολο των δυνατών λύσεων στα βασικά προβλήματα επιβίωσης που αντιμετωπίζουν οι ανθρώπινες κοινότητες.
Σε μελέτες του όπως η «Αγρια σκέψη» και «Ο τοτεμισμός σήμερα», ο Λεβί-Στρος διερεύνησε διεξοδικά τη λειτουργία του ανθρώπινου μυαλού. Αντιτάχθηκε στις θεωρίες που διακρίνουν τον «πρωτόγονο» από τον «πολιτισμένο» τρόπο σκέψης και υποστήριξε ότι υπάρχει μια στοιχειώδης δομή του ανθρώπινου νου που διέπεται από τη λογική των αντιθέσεων και των συσχετισμών. Παρομοίασε την πρωτόγονη σκέψη με τη μαστορική (brico-lage), την «επιστήμη του συγκεκριμένου», και θεωρεί ότι το πλεονέκτημά της έναντι της συμβατικής επιστήμης είναι ότι συνδυάζει τις πληροφορίες κατά πολλούς και διαφορετικούς τρόπους – όπως κάνουν και οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές. Η διερεύνηση της «άγριας» σκέψης, που λειτουργεί χωρίς τεχνικά βοηθήματα (γραφή κ.λπ.), είναι για τον Λεβί-Στρος το κλειδί για την αποκάλυψη της λειτουργίας του ανθρώπινου νου.

Πολιτική

Ο Κλοντ Λεβί-Στρος δεν ανήκει στους «ανθρώπους των γραμμάτων» που εκφράζουν με προθυμία τις απόψεις τους για την τρέχουσα πολιτική κατάσταση στην πατρίδα τους και στον κόσμο. Οπως έχει πει σε συνέντευξή του «η δουλειά μου, η ειδικότητά μου, είναι οι πρωτόγονοι, μακρινοί και άγνωστοι πολιτισμοί. Ενδιαφέρθηκα συνειδητά γι’ αυτούς, μεταξύ άλλων επειδή θεώρησα τον εαυτό μου ελάχιστα προικισμένο για να αναλύσω αυτό που αποκαλούμε επικαιρότητα». Εχει επανειλημμένα εξηγήσει ότι το νεανικό του πάθος για την πολιτική τον είχε σπρώξει να υποστηρίξει ενεργά το ειρηνιστικό κίνημα τον καιρό που ο Χίτλερ προετοίμαζε τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και πιστεύει ότι τέτοια λάθη απαξιώνουν για πάντα έναν πολιτικό. «Πρέπει να ξέρεις να βγάζεις συμπεράσματα από τα λάθη σου».
Μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας από το 1973 και τιμημένος με πλειάδα διεθνών βραβείων και διακρίσεων, ο Λεβί-Στρος άσκησε επιρροή σε επιφανείς στοχαστές διαφορετικών ρευμάτων, για τους οποίους –είτε συμφωνούσαν είτε διαφωνούσαν μαζί του– η σκέψη του έγινε σημείο αναφοράς. Ανάμεσά τους ο Ρολάν Μπαρτ, ο Μισέλ Φουκό, ο Ζιλ Ντελέζ, ο Ζακ Λακάν, η Τζούντιθ Μπάτλερ, ο Εντμουντ Λιτς (ο Βρετανός ανθρωπολόγος που το 1970 εξέδωσε τη βιογραφία του Λεβί-Στρος) ο Ζακ Ντεριντά, ο Ζαν Μποντριγιάρ.

'Ερευνα

Ο ίδιος δεν θέλει να τον αποκαλούν «πατέρα του στρουκτουραλισμού». Οπως έχει πει, «πίσω από τον όρο στρουκτουραλισμός υπάρχει η θέληση να μετατραπεί σε φιλοσοφική σχολή κάτι που ξεκίνησε ως μέθοδος εργασίας. Στη διάρκεια της έρευνάς μου ήταν πολύ σημαντικό να μπει κάποια τάξη και σαφήνεια στις επιστήμες του ανθρώπου. Στις αποκαλούμενες «σκληρές» επιστήμες, η πειραματική Φυσική δεν αποκλείει τη θεωρητική Φυσική και η Βιολογία δεν αποκλείει τη Χημεία: είναι διαφορετικά επίπεδα μεταξύ των οποίων μπορείς να επιλέξεις για να αναπτύξεις την έρευνά σου. Στις ανθρωπιστικές επιστήμες δεν λείπουν εκείνοι που λένε ότι το μόνο σωστό επίπεδο είναι το υποκειμενικό και κάθε άλλη εστίαση είναι λανθασμένη – αυτό όμως θα σήμαινε ότι δεν είναι αληθινές επιστήμες».
Θεωρεί πολύ γόνιμα τα χρόνια που εργάστηκε στο Μουσείο του Ανθρώπου, στο Παρίσι, σ’ ένα ερευνητικό σχέδιο πραγματικά επαναστατικό, το οποίο, όπως έχει πει «τότε ήταν εφικτό να πραγματοποιηθεί γιατί στον ίδιο πλανήτη ζούσαμε άνθρωποι πολύ διαφορετικοί, κουλτούρες και κοινωνίες που δεν γνώριζαν τίποτα η μία για την άλλη. Σήμερα, αν θελήσεις να κάνεις επιτόπου δουλειά με τους ιθαγενείς της Νέας Γουινέας, πρέπει πρώτα να τους δωρίσεις ένα σάκο καφέ και ένα Τογιότα».
Η διαπίστωση αυτή ότι ο κόσμος έχει ώς ένα βαθμό ομογενοποιηθεί δεν τον οδηγεί στο συμπέρασμα ότι έχει πεθάνει η επιστήμη του ανθρωπολόγου. «Οι φυλές αυτές, από μόνο το γεγονός ότι χρησιμοποιούν ένα αυτοκίνητο δεν σημαίνει ότι μεταβάλλονται ολοκληρωτικά. Ακόμα κι όταν υιοθετούν τρόπους και πιστεύω των Δυτικών, εξακολουθούν να διατηρούν τη μνήμη ενός άλλου κόσμου, άλλες αξίες, πληροφορίες που δεν έχουν αποθησαυριστεί. Ο ανθρωπολόγος πρέπει να ξέρει να τα ανακαλύπτει αυτά. Αλλωστε, είναι γεγονός ότι εξακολουθούμε ακόμα σήμερα να ενδιαφερόμαστε για την κλασική Ελλάδα και τη Ρώμη, για τους αρχαίους πολιτισμούς της Ινδίας και τα χιλιάδες ντοκουμέντα που μένουν αποθηκευμένα σε βιβλιοθήκες και αρχεία, περιμένοντας κάποιοι να τα αποκρυπτογραφήσουν και να τα φέρουν σ’ επαφή με άλλες γνώσεις».

Ανθρωπος και οικολογική καταστροφή

Ηαμφισβήτηση του δυτικού πολιτισμού και των αξιών του ως του ανώτερου επιτεύγματος της ανθρωπότητας, στοίχισε αρκετές επικρίσεις στον Κλοντ Λεβί-Στρος, που τον κατηγόρησαν ως «αντιουμανιστή». Ο ίδιος έχει δεχτεί με νηφαλιότητα αυτόν τον χαρακτηρισμό, λέγοντας ότι μπορεί και να ισχύει.
Οπως είπε σε συνέντευξή του, «είναι αδύνατον για έναν εθνολόγο να αγνοήσει τη συστηματική και τερατώδη καταστροφή που έχουμε προκαλέσει οι Δυτικοί, εδώ και αιώνες, σε πολιτισμούς διαφορετικούς από τον δικό μας. Δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε αυτή την καταστροφή ανθρώπινων κοινωνιών από την καταστροφή που θύματά της είναι σήμερα ζωικά και φυτικά είδη, και όλα αυτά στο όνομα ενός ουμανισμού που τοποθέτησε τον άνθρωπο στη θέση του βασιλιά και αφέντη του κόσμου.
Ο ορισμός που έδωσε στον άνθρωπο ο κλασικός ουμανισμός είναι πολύ στενός, τον παρουσιάζει μόνο ως σκεπτόμενο ον αντί να τον θεωρήσει ένα ζωντανό πλάσμα, και το αποτέλεσμα είναι ότι το σύνορο που τοποθετήσαμε ανάμεσα στην ανθρωπότητα και την υπόλοιπη δημιουργία να βρίσκεται πολύ κοντά στον άνθρωπο, ο οποίος έτσι γίνεται ευάλωτος στην καταστροφή».

Κατά του ρατσισμού

«Ο κόσμος άρχισε χωρίς τον άνθρωπο και θα τελειώσει χωρίς αυτόν», έγραψε στον επίλογο των «Θλιβερών Τροπικών». Εχοντας αφιερώσει τη ζωή του στη μελέτη του ανθρώπου και της κοινωνικής του συγκρότησης, ο Κλοντ Λεβί-Στρος είδε το «αντικείμενο» της έρευνάς του με βλέμμα απαλλαγμένο από κάθε ψευδαίσθηση και απλοϊκή αισιοδοξία. Ακόμα και στο θέμα του ρατσισμού, για την καταπολέμηση του οποίου συνεισέφερε με το έργο του, αποφεύγει τις απλουστεύσεις και τις εύκολες απαντήσεις.
Οταν το 1971 έγραψε, με παραγγελία της Ουνέσκο, το κείμενο «Φυλή και πολιτισμός», ως συμβολή στον αγώνα κατά του ρατσισμού, ο Λεβί-Στρος παρατήρησε ότι δεν πρέπει να ξεγελιόμαστε με «το όνειρο ότι μια μέρα η ισότητα και η αδελφοσύνη θα κυριαρχήσουν ανάμεσα στους ανθρώπους χωρίς να τεθεί σε κίνδυνο η ποικιλομορφία τους». Κάθε αληθινή δημιουργία, έγραψε, «προϋποθέτει κάποια αδιαφορία στις εκκλήσεις άλλων αξιών, που μπορεί να φτάσει ώς την άρνησή τους. Γιατί δεν μπορείς ταυτόχρονα να βυθίζεσαι στο γούστο του άλλου, να ταυτίζεσαι μαζί του και να διατηρείς τη διαφορετικότητά σου».

Αλλαγή της ιστορίας

«Ο δρόμος στον οποίο είναι ενταγμένοι σήμερα οι άνθρωποι συσσωρεύει τόσο μεγάλες εντάσεις», έγραψε προφητικά σ’ εκείνο το κείμενο, «ώστε τα φυλετικά μίση να προσφέρουν πολύ φτωχή εικόνα της οξυμένης μισαλλοδοξίας που υπάρχει κίνδυνος να εδραιωθεί αύριο, χωρίς μάλιστα να χρειαστεί τις εθνικές διαφορές ως πρόσχημα».
Το να εξορκίζουμε την άγνοια και τις προκαταλήψεις δεν αρκεί, υπογράμμισε. «Μπορούμε να στηρίξουμε τις ελπίδες μας μόνο σε μια αλλαγή της πορείας της ιστορίας, η οποία είναι ακόμα πιο δύσκολη από την εξασφάλιση μιας προόδου στην πορεία των ιδεών».

'Εργα του Κλοντ Λεβί-Στρος στα ελληνικά

Ανάμεσα στα πολυάριθμα έργα του Κλοντ Λεβί-Στρος που έχουν εκδοθεί στα ελληνικά, συγκαταλέγονται τα:
- «Θλιβεροί τροπικοί», εκδ. Χατζηνικολή
- «Αγρια σκέψη», εκδ. Παπαζήση
- «Μυθολογικά: Το ωμό και το μαγειρευμένο», εκδ. Αρσενίδη
- «Μυθολογικά: Από το μέλι στη στάχτη», εκδ. Αρσενίδη
- «Ο δρόμος της μάσκας», εκδ. Χατζηνικολή
- «Ανθρωπολογία και μύθος», εκδ. Καρδαμίτσα
- «Μύθος και νόημα», εκδ. Καρδαμίτσα
- «Ο μύθος του λύγκα», εκδ. Γκοβόστη
- «Φυλή και Ιστορία» και «Φυλή και Πολιτισμός», εκδ. Πατάκη
- «Κοιτάζω, ακούω, διαβάζω», εκδ. Γκοβόστη
- «Εξ αποστάσεως», εκδ. Αρσενίδη

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ - 29-06-08 - Της Αγγελικης Στουπακη